Zdjęcia archiwalne przedstawiające montaż rzeźby na placu Żwirki i Wigury

 

 

Autorstwo

 

Rzeźbę Olimpijczyka łączono zwyczajowo z postacią rudzkiego artysty rzeźbiarza Piotra Latoski.

 

Piotr Latoska urodził się w 1911 roku w Rudzie Śląskiej. Artysta ten był z zawodu górnikiem. Jego talent plastyczny został dostrzeżony przez zwierzchników i Latoska uzyskał delegację do nauki na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Został przyjęty do pracowni Xawerego Dunikowskiego, swój dyplom ukończył w 1955 roku. W pierwszych latach działalności rzeźbiarskiej po uzyskaniu dyplomu, wystawiał swoje prace na terenie Galerii Rzeźby Śląskiej w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku. Galeria ta powstała z inicjatywy Jerzego Ziętka. Pomysłodawcami imprezy byli Teresa Michałowska - Rauszerowa, Jerzy Egon Kwiatkowski oraz Tadeusz Ślimakowski - członkowie Sekcji Rzeźby Katowickiego Okręgu Związku Polskich Artystów Plastyków. Ich celem było stworzenie plenerowej, ogólnodostępnej ekspozycji dzieł śląskich artystów. Idea funkcjonowania galerii polegała na zapraszaniu wybranych rzeźbiarzy do udziału w konkursie, na który przygotowywali gipsowy model rzeźby, którą chcieliby umieścić na terenie parku. Ich prace były następnie oceniane przez komisję kwalifikacyjną oraz widzów, które to organy typowały część rzeźb do powtórzenia w trwałych materiałach i montażu w przestrzeni parku. Pierwszy taki plener miał miejsce w 1963 roku, ostatni w roku 1983^[6]. Z dostępnych źródeł wiemy, że Latoska wystawił dla Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku aż pięć rzeźb: „Siedząca” i „Łucznik” w 1963 roku, „Ikar” i „Twardowski” z 1965 roku oraz „Skoczek” z 1969 roku.

zdjęcie przedstawia rzeźbę "Ikar"

 

zdjęcie przedstawia rzeźbę "Twardowski"

 

zdjęcie przedstawia rzeźbę "Siedząca"

 

zdjęcie przedstawia rzeźbę "Łucznik"

 

zdjęcie przedstawia rzeźbę "Skoczek"

 

Analiza formalna wymienionych wyżej rzeźb pozwala powiązać rudzką realizację właśnie z osobą Piotra Latoski. Sugeruje to łącząca te obiekty redukcja formalna i schematyzm ukazania postaci. Rudzka rzeźba sytuuje się najbliżej rzeźb „Ikar” i „Skoczek” – jest tak samo pozbawiona indywidualnego wyrazu i bardzo oszczędna w środkach formalnych. Kończyny realizacji rudzkiej są podobnie wydłużone jak u „Ikara”, a ułożenie postaci w przyklęku z wysoko wzniesioną ręką posiada dynamizm zbieżny z dynamizmem „Skoczka”. Co prawda obiekt usytuowany na placu Żwirki i Wigury posiada również charakterystyczne, zaoblone kształty, jest opływowy i niemal aerodynamiczny, pamiętać należy jednak, że na kształt rzeźby wpływ miały z pewnością ograniczenia techniki, w jakiej została zrealizowana. Jedynym argumentem przemawiającym przeciwko wskazanej atrybucji jest brak jej oficjalnego, pisemnego potwierdzenia. Obiekt ten nie został również uwzględniony w publikacji Piotr Latoska. Wystawa w 90. rocznicę urodzin artysty^[7], wydanej w 2001 roku za życia artysty. Należy jednak zauważyć, że publikacja ta nie obejmuje również wspomnianej rzeźby „Skoczek” i być może zawiera jedynie wspomnienie wybranych przez artystę dzieł. Atrybucję rudzkiej rzeźby jako obiektu zaprojektowanego przez Piotra Latoskę potwierdził jednocześnie wnuk artysty, jak i byli pracownicy kopalni „Wawel”, którzy z Latoską współpracowali. Biorąc pod uwagę powyższe uznano, że rzeźba jest jedną z prac tego rudzkiego twórcy.

 

W trakcie prowadzenia kwerendy na temat obiektu okazało się jednocześnie, że sam Latoska nie realizował rzeźby. Osobami, które zajęły się wykonaniem pomnika oraz opracowaniem schematu jego konstrukcji byli Wacław Kundera oraz Tadeusz Bartoszek, obaj pracujący wraz z Piotrem Latoską w rudzkiej kopalni „Wawel”. Przy pracach związanych ze spawaniem i montażem obiektu uczestniczyli również górnicy zatrudnieni w kopalni przy Szybie „Franciszek”.

 

 

Nazwa

 

Wiele wątpliwości interpretacyjnych sprawiło nazewnictwo obiektu. Przyjęło się mówić, że rzeźba przedstawia „Olimpijczyka”, jednak przeprowadzona kwerenda tego nie potwierdziła. W opracowaniu stworzonym przez Regionalny Instytut Kultury na potrzeby koncepcji parku kulturowego w dzielnicy Ruda, rzeźba została opisana jako „Górnik”^[8]. Taka nomenklatura pojawiła się także w trakcie prowadzonych rozmów z osobami pamietającymi osadzenie obiektu na terenie placu. Nazewnictwo to pasuje rzeczywiście do rzeźby – postać trzyma w lewej dłoni obiekt o charakterystycznym kształcie lampki górniczej.  

 

Lampa złożona jest z dwóch cylindrów z przezroczem w środku i stanowi nawiązanie do tzw. Lampy Davy’ego – lampy wskaźnikowej, pozwalającej na wykrycie w kopalniach nadmiernego stężenia metanu oraz dwutlenku węgla i siarkowodoru.

 

 

zdjęcie przedstawia lampę benzynówkę zaprojektowaną w oparciu o schemat opracowany przez angielskiego wynalazcę sir Humphry Davy’ego, wyprodukowaną przez zakłady Elektro Metal Cieszyn (zdjęcie pochodzi z platformy myvirtualmuseum – https://myvimu.com/ehhibit/52699917-lampa-górnicza-wskaznikowa-lb-1) na zdjęciu obok przedstawiono lampkę, która rudzki „Górnik” trzyma w dłoni

 

Obecność w dłoni tego atrybutu pozwala z całą pewnością stwierdzić, że rudzka rzeźba przedstawia postać górnika. Jej obła, pozbawiona detalu i uproszczona forma stanowią jednak ewenement na tle innych przedstawień górników, które powstawały na Śląsku. Takie przedstawienie postaci stanowi absolutnie nowatorskie ujęcie tematu z punktu widzenia ikonograficznego.

 

 

Interpretacja

 

Motyw górniczej pracy stanowił popularny motyw rzeźbiarski na Górnym Śląsku, jako że był bezpośrednio związany z tym obszarem. Przedstawieniem, które najczęściej pojawia się w pełnoplastycznej rzeźbie jest ukazanie postaci górnika z jednym z atrybutów tego zawodu – lampą górniczą, kilofem lub świdrem. W tym kontekście rzeźba z Rudy wpisuje się z szereg innych realizacji w ramach tego wątku.

 

 

 

Zdjęcia przedstawiają pomnik poświęcony braci górniczej usytuowany przy ul. 3 Maja w Zabrzu oraz pomnik poświęcony pamięci górników zabitych w kopalni „Czeladź” usytuowany na osiedlu Piaski w Czeladzi (zdjęcie za witryną internetową www.polskaniezwykla.pl: http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/19288,czeladz-piaski---pomnik-bohaterom-poleglym-w-walce-o-wolnosc-i-demokracje.html)

 

 

To, co jest odmienne, to traktowanie bryły – górnicy są zazwyczaj pokazani jako figury z nadanymi cechami osobowymi w postaci rysów twarzy, ubioru etc. Są to więc rzeźby realistyczne – czasem o uproszczonych, zgeometryzowanych formach plastycznych, ale zachowujące właściwe proporcje sylwetki i posiadające rys indywidualny. Rudzki górnik tych cech nie wykazuje, zastosowana w jego przypadku redukcja formy pozwala osadzić obiekt w ramach nurtu syntetyzmu, popularnego w rzeźbie szczególnie w drugiej połowie XX wieku. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był angielski rzeźbiarz Henry Moore. Co ciekawe, wystawa prac tego artysty była prezentowana w Polsce w 1959 roku (między innymi we Wrocławiu i Krakowie^[9]) i istnieje duże prawdopodobieństwo, że Latoska tę wystawę widział. Była ona zresztą znaczącym wydarzeniem dla ówczesnych polskich rzeźbiarzy, szczególnie w kontekście niedawno zakończonej epoki obowiązywania realizmu socjalistycznego oraz chęci poznania tendencji artystycznych obecnych na Zachodzie^[10]. Będący tematem niniejszego opracowania obiekt stanowi jedyny przykład tego typu rozwiązań formalnych zastosowanych w rzeźbie plenerowej na terenie miasta Ruda Śląska. Co prawda od realizacji Moora różni go mniejsza opływowość czy falistość linii wypływająca z natury, które to czynniki stanowią charakterystyczny element realizacji tego angielskiego twórcy. Należy jednak zaznaczyć, że wygląd rudzkiej rzeźby był w dużym stopniu determinowany przez technologię w jakiej powstała, która to technologia eliminowała w jakimś stopniu dowolność formalną. Jednocześnie wpływ Moora, jeśli Latoska jego prace oglądał, musiał być w jakiś sposób przefiltrowany przez jego wrażliwość i wiedzę, co w konsekwencji zrodziło pomysł na rudzkiego górnika.

[1] W piśmiennictwie na temat Rudy często powtarza się błędna data przebudowy placu – 1894.Taką datę przebudowy terenu pod plac targowy podaje m.in. Bernard Kopiec w: B. Kopiec, Ruda Śląska. Zarys dziejów. Część pierwsza: Ruda, Orzegów, Godula, Chebzie, Ruda 2005, s. 114.