Park Kulturowy Osada Przemysłowa Ruda

opis parku, mapa parku, warsztaty i informacje

Karol Franciszek von Ballestrem. Do 1945 roku z rodu tego wywodziło się sześciu majorusów. Ballestremowie stworzyli jedną z największych potęg przemysłowych na Górnym Śląsku. Do ważniejszych inwestycji pozaprzemysłowych zrealizowanych w Rudzie należy zaliczyć kilka osiedli mieszkaniowych i sporo budynków użyteczności publicznej. Ballestremowie rozwinęli też infrastrukturę, w tym pierwszy wodociąg, zainstalowany w 1874 roku. Warto także zwrócić uwagę na pionierskie zastosowanie w Rudzie Śląskiej prądu elektrycznego do oświetlania ulic, bo już w 1889 roku, a więc wcześniej niż w wielu miastach stołecznych ówczesnej Europy.

W Rudzie ufundowali kościół pw. Matki Boskiej Różańcowej, kaplicę pw. św. Józefa (obecnie pw. św. Piusa X), dom wdów i przedszkole, gmachy średniej szkoły ogólnokształcącej, kościół pw. św. Józefa (w krypcie kościoła znajduje się grobowiec rodzinny Ballestremów). Majorat przestał istnieć w 1945 roku, ale potomkowie rodu utrzymali więź z Rudą i jej mieszkańcami.

Karol Godula urodził się w 1781 roku w Makoszowach (ob. dzielnica Zabrza). Był synem nadleśniczego. Uczył się w jednej z najlepszych ówczesnych szkół, w gimnazjum cystersów w Rudach Wielkich koło Raciborza, a następnie w Szkole Głównej w Opawie. W 1801 roku zatrudnił się u hrabiego Karola Franciszka von Ballestrema z Pławniowic. W 1808 roku, w wieku 27 lat został zarządcą majątków hrabiego. Kilka lat później namówił Ballestrema do budowy huty cynku w Rudzie i w ramach wynagrodzenia otrzymał udziały w zyskach tej huty (tzw. kuksy). Po dziesięciu latach otrzymał dalsze udziały, w zamian za wkład w rozbudowę huty. Przez wiele lat huta „Carl” była największą hutą w Europie. Wtedy inni przemysłowcy nazwali Karola Godulę „królem cynku”

Johanna Gryzik von Schomberg-Godulla spadkobierczyni Karola Goduli wraz z mężem Hansem Ulrykiem Schaffgotschem. Według kontraktu ślubnego podpisanego w pałacu w Szombierkach 23 października 1858 roku, właścicielką majątku odziedziczonego po Goduli, pozostała Johanna. Ślubu udzielił biskup z Brna Schaffgotsch 15 listopada 1858 roku w kościele Najświętszej Marii Panny w Bytomiu. Na uroczystości ślubne do pałacu w Szombierkach przyjechali przedstawiciele wielu arystokratycznych rodów.

Franz Pieler, a właściwie dr. inż. (niem.) Franz Caspar Maria Pieler urodził się 11 maja 1835 roku w Westwalii. Był pełnomocnikiem hrabiego Ballestrema, zarządcą jego dóbr: Rudy, Pławniowic, Borsiga i Biskupic. Wsławił się jako wybitny specjalista górniczy, zarządca, wynalazca (m.in. lampy do badania zawartości metanu w kopalniach), do dziś szanowany przez mieszkańców Rudy Śląskiej dobroczyńca. Zmarł 25 października 1910 roku. w Rudzie, pochowany został w mauzoleum projektu Johannesa Heinricha Augusta Friedricha von Poellnitza (zwanego dalej Hansem von Poellnitzem) na cmentarzu w Rudzie. W mauzoleum znajduje się rzeźba, przedstawiająca postać Chrystusa, przygarniającego, klęczącego przed nim Franza, w stroju pielgrzyma. Rzeźbę tę, jak również wizerunki aniołów, stojące pierwotnie przed wejściem do kaplicy (ob. znajdujące się w sanktuarium św. Józefa), a także epitafium z podobizną syna Pielera, wykonał Josef Limburg, jeden z najsłynniejszych rzeźbiarzy, działających w Niemczech, na przełomie XIX i XX w.

Dziedzictwo niematerialne to również lokalne nazwy geograficzne takie jak:

Dolina Janasa – teren w Rudzie w okolicach ulic Orzegowskiej i Joachima Achtelika, określa się ją czasem jako dolinę Potoku Rudzkiego, Rów Rudzki, dolinę Achtelika.

Dwór Ruda – Zamek rudzki, pierwsza wzmianka pochodzi z 1412 roku; dominium, wzgórze zamkowe.

Gościniec Hrabiowski – od hrabiów von Ballestrem, budynek przy ul. Wolności 1, obecnie restauracja „Adria”; U-Lepa, (U Lepy) – dawniej popularna nazwa, gdyż właściciel nazywał się Maksymilian Lepiarczyk.

Górka za dworem – tam rudzianie chodzili na sanki, górka za dworem zapewniała atrakcje, bo zjeżdżało się do potoczku, który płynął wartko tam, gdzie teraz za ruinami zamku jest zrewitalizowana alejka.

Karmańskie (Kolonia Karol Emanuel) – kolonia robotnicza kopalni „Carl Emanuel” (d. „Brandenburg”) zlokalizowana w południowej części dzielnicy Ruda.

Koksy – teren w Rudzie Południowej, obok koksowni „Walenty”; potoczna nazwa koksowni „Karol” w Orzegowie i domów robotniczych w pobliżu.

Kolonia „Berta” („Bertha”) – kilka domów robotniczych w pobliżu huty „Bertha”, hałdy i kościoła św. Józefa.

Kolonia Białasa – skupisko domów mieszkalnych na końcu ul. Kościelnej, nazwa od nazwiska Białas (Bialas).

Kolonia Karola (Carls Kolonie)– osiedle domów mieszkalnych, od imienia Karola Franciszka von Ballestrema, założona przy hucie „Carl”; zabudowania na granicy Orzegowa i Rudy, za wiaduktem kolejowym, w rejonie obecnej ul. Orzegowskiej, sięgała do obecnej ul. Piastowskiej.

Dziedzictwo niematerialne stanowią także:

lokalne legendy i podania związane z Rudą

Diabeł z Rudy, Magiczny kamień w Rudzie, Czarne anioły, Kaszewiak, Utopce w Bytomce, Utopek, Spotkanie ze Skarbnikiem, Skarbnik jako górnik, Wybawienie strzygi, Duch w Starym Dworze

tradycje kulinarne

Legenda jak powstał żur, Piekaroki i Hausbäcken

stroje regionalne:

kabotek, trzy spodnice, kecka, fortuch, szalejka, korale z krzyżykiem, galanda, szaltuszek

Park kulturowy to forma ochrony stworzona z myślą o zachowaniu i promocji krajobrazu kulturowego danego miejsca, dająca szerokie możliwości w zakresie wzmacniania jego potencjału turystycznego, gospodarczego i społecznego

Obszar dzielnicy Ruda w Rudzie Śląskiej posiada wartości kulturowo-krajobrazowe, historyczne, urbanistyczno-architektoniczne, które uzasadniają utworzenie na tym terenie parku kulturowego. Na obszarze parku kulturowego zachowane są zabytki nieruchome, charakterystyczne dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Dodatkową wartością są wartości niematerialne związane z działalnością wielkich rodów przemysłowych.

Ochrona na obszarze parku kulturowego będzie obejmować układ ulic, zachowaną historyczną zabudowę (mieszkalną, budynki gospodarcze towarzyszące zabudowie mieszkaniowej, budynki użyteczności publicznej, obiekty sakralne, zabudowę poprzemysłową), historyczne elementy małej architektury, komponowane układy zieleni, wartości krajobrazowo- przyrodnicze.

Mapa parku kulturowego

Działania Regionalnego Instytutu Kultury

Regionalny Instytut Kultury w Katowicach zrealizował cykl działań konsultacyjno-informacyjnych dla wszystkich zainteresowanych parkiem kulturowym w Rudzie Śląskiej. Spotkania podzielone były na następujące obszary i grupy odbiorców:

1. Proces warsztatowy inicjujący Platformę Współpracy złożony z trzech otwartych spotkań dla osób i organizacji w obszarze najsilniejszego oddziaływania parku kulturowego;

2. Historyczne spacery edukacyjno-diagnostyczne; Warsztaty dedykowane dzieciom i młodzieży;

3. Indywidualne spotkania z poszczególnymi interesariuszami.

Zrealizowano warsztaty wydobywcze w trakcie których:

1. Przybliżono ideę parku kulturowego w Rudzie Śląskiej;

2. Uzupełniono inwentaryzację materialnego i niematerialnego dziedzictwa w obszarze parku kulturowego;

3. Zmapowano park kulturowy w dzielnicy Ruda w obszarach: występujących problemów społecznych, potencjałów miejsca, mieszkańców oraz użytkowników przestrzeni parku;

4. Zinwentaryzowano zasoby społeczne dla parku kulturowego;

5. Wypracowano w oparciu o park kulturowy koncepcje interdyscyplinarnych projektów społecznych skierowanych do mieszkańców.

Historyczne spacery edukacyjno-diagnostyczne

Mieszkańcy dzielnicy często nie posiadają wiedzy o otaczającym ich dziedzictwie kulturowym, dlatego też zorganizowano spacery historyczne po przyszłym parku kulturowym. Spacery cieszyły się dużym zainteresowaniem i pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków: 

1. Mieszkańcy są przywiązani do dzielnicy i mają silne poczucie identyfikacji z Rudą;

2. Wiele osób odczuwa potrzebę przekształcania najbliższej przestrzeni.

3. Podczas spacerów niektórzy uczestnicy wskazywali co i gdzie mogłoby się zmienić na lepsze np. poprzez utworzenie ogrodu społecznego;

Niezwykle ważna jest świadomość, że drobne remonty (np. malowanie elewacji ceglanych, betonowanie fragmentów cegły) zakłócają estetykę historycznej zabudowany dzielnicy Ruda. Nieład związany jest także z nadmiernym eksponowaniem anten i reklam.

Warsztaty dedykowane dzieciom i młodzieży

Najważniejsze wnioski wypływające z pracy z dziećmi to:

1. Warto zwiększyć intensywność wykorzystania przestrzeni publicznej (parków) do organizacji wydarzeń dla rodzin z dziećmi.

2. Potrzeba stworzenia wycieczek lub spacerów dla szkół w ramach konkretnych zajęć lekcyjnych, zwracających uwagę na przestrzeń parku, biorąc pod uwagę nie tylko dziedzictwo kulturowe, ale i przyrodnicze (w tym także rośliny endemiczne).

3. Potencjał do wprowadzenia do przestrzeni publicznej streetworkerów, którzy mogliby pracować z dziećmi, które spędzają czas wolny na podwórkach (wskazanie dokładnych miejsc przy współpracy z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej);

4. Opracowanie wydarzenia ocieplającego wizerunek ulicy W. Janasa przy współpracy z dziećmi i ich rodzinami (np. święto ulicy) – jest to związane z problemami i potencjałami określonymi podczas warsztatów z dorosłymi;

5. Działania wspólne dzieci i seniorów na rzecz parku kulturowego np. wystawa pamiątek z Rudy, starych zdjęć, wspomnień ich rodzin (w formie nagrań);

6. Młodzież czuje się bezpiecznie w dzielnicy Ruda;

7. Włączenie szkoły do współpracy przy budowaniu poszczególnych elementów parku kulturowego poprzez np.: opiekę klas nad danych obiektem, opracowywania haseł o danych zabytkach na Wikipedię podczas zajęć przy współpracy z Muzeum Miejskim i historykami, opracowanie ścieżki przyrodniczej czy tworzenie zielników z terenu wokół szybu „Franciszek”

Podsumowanie

Cykl zrealizowanych działań konsultacyjno-informujących pozwolił zgromadzić wiedzę i zasoby, które ułatwią wdrażanie parku kulturowego w Rudzie Śląskiej z uwzględnieniem potrzeb i opinii wielu lokalnych środowisk. Kontynuując prace nad wdrożeniem parku kulturowego warto rozwijać jego wymiar społeczny.

Stworzenie przestrzeni do dyskusji niezbędnej przy wdrażaniu mechanizmu ochrony materialnego i niematerialnego dziedzictwa, daje unikatową szansę na zwiększenie potencjału turystycznego, gospodarczego i społecznego miasta.

W najbardziej podstawowym wymiarze jest to jednak szansa na zwiększenie poczucia wpływu mieszkańców na otaczającą ich przestrzeń publiczną i współodpowiedzialności za nią, a co za tym idzie – długofalowo – na zwiększenie jakości życia mieszkańców.

Przebieg procesu konsultacyjnego:

1. 21.01.2019 r. spotkanie z przedstawicielami i przedstawicielkami Klubu Seniora w Miejskim Centrum Kultury im. Henryka Bisty, z nauczycielami i animatorami I LO im. Mickiewicza, z pracownicami Biblioteki nr 16

2. 05.02.2019 r. spotkanie z przedstawicielami i przedstawicielkami Związku Emerytów i Rencistów w Rudzie

3. 07.02.2019 r. spotkanie w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej

4. 13.02.2019 r. spotkanie z przedstawicielami i przedstawicielkami Klubu Seniora w Rudzkiej Agencji Rozwoju „Inwestor”

5. 14.02.2019 r. spotkanie w Młodzieżowym Domu Kultury w Rudzie Śląskiej

6. 16.02.2019 r. spacer historyczno-badawczy po dzielnicy Ruda

7. 23.02.2019 r. spacer historyczno-badawczy po dzielnicy Ruda

8. 27.02.2019 r. spotkanie w Rudzkiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości „Inwestor”

9. 01.03.2019 r. spotkanie z komendantem hufca ZHP

10. 05.03.2019 r. spotkanie z komendantem policji w Rudzie Śląskiej

11. 07.03.2019 r. spotkanie w ZSO nr 1 im. Adama Mickiewicza w Rudzie Śląskiej

12. 13.03.2019 r. spotkanie w Rudzkiej Agencji Rozwoju „Inwestor”

13. 29.08.2019 r. podjęcie uchwały nr PR.007.136.2019 Rady Miasta Ruda Śląska w sprawie podjęcia prac nad utworzeniem w miescie Ruda Śląska parku kulturowego pod nazwą "Parku Kulturowy Osada Przemysłowa Ruda"

14. 29.08.2019 r. obwieszczenie Rady Miasta Ruda Śląska w sprawie podjęcia prac nad utworzeniem w miescie Ruda Śląska parku kulturowego pod nazwą "Parku Kulturowy Osada Przemysłowa Ruda"

15. 02.09.2019 r. wystąpienie do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z wnioskiem o zaopiniowanie parku kuturowego

16. 02.09.2019 r. do 26.09.2019 r. konsultacje społeczne

17. 14.10.2019 Wojewódzki Konserwatora Zabytków zaopiniował pozytywnie utworzenie parku kulturowego

18. 25.10.2019 r. do 8.11.2019 r. konsultacje z organizacjami pozarządowymi i podmiotami działającymi w oparciu o ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie

19. 06.11.2019 r. spotkanie konsultacyjne z mieszkańcami w Młodzieżowym Domu Kultury w Rudzie Śląskiej

20. 07.11.2019 r. spotkanie konsultacyjne z Radnymi Miasta Ruda Śląska

21. od 07.11.2019 r.  dalsze konsultacje z mieszkańcami

Informacje o tworzeniu parku kulturowego znalazły się w kilkudziesięciu informacjach prasowych, telewizyjnych, radiowych, na portalach internetowych, w mediach społecznościowych w lokalnych i ogólnokrajowych mediach:

Park kulturowy to forma ochrony stworzona z myślą o zachowaniu i promocji krajobrazu kulturowego danego miejsca, dająca szerokie możliwości w zakresie wzmacniania jego potencjału turystycznego, gospodarczego i społecznego

Obszar dzielnicy Ruda w Rudzie Śląskiej posiada wartości kulturowo-krajobrazowe, historyczne, urbanistyczno-architektoniczne, które uzasadniają utworzenie na tym terenie parku kulturowego. Na obszarze parku kulturowego zachowane są zabytki nieruchome, charakterystyczne dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Dodatkową wartością są wartości niematerialne związane z działalnością wielkich rodów przemysłowych.

Ochrona na obszarze parku kulturowego będzie obejmować układ ulic, zachowaną historyczną zabudowę (mieszkalną, budynki gospodarcze towarzyszące zabudowie mieszkaniowej, budynki użyteczności publicznej, obiekty sakralne, zabudowę poprzemysłową), historyczne elementy małej architektury, komponowane układy zieleni, wartości krajobrazowo- przyrodnicze.

Projekty dofinansowane ze środków zewnętrznych